Zoom Żydowski Kazimierz

Magiczna dzielnica, skupiająca dziś artystyczne i towarzyskie życie Krakowa, przez wieki była enklawą żydowskiej społeczności, która odcisnęła w niej swą bogatą kulturę – zarówno tę świecką, jak i religijną. Spacer uliczkami Kazimierza to podróż przez 500 lat żydowskiej historii – od pięknych wnętrz synagog i architektury, po urokliwe zakątki, kafejki i restauracje, w których posmakować można tradycji judaistycznej.

Civitas Kazimiriensis

Spacerując zabytkowymi ulicami Kazimierza, cofnijmy się w przeszłość, kiedy to na podmokłej rzecznej wyspie, otoczonej Wisłą, 27 lutego 1335 roku król Polski Kazimierz III Wielki ustanowił miasto noszące jego imię – Civitas Kazimiriensis. Miało ono mury obronne z narożnymi basztami i czterema bramami: Krakowską, Skawińską, Solną i św. Stanisława, a jego centralnym miejscem był dzisiejszy Plac Wolnica. Na tym rynku mieścił się ratusz, w którym swą siedzibę miały władze administracyjne i sądownicze; obecnie w tym budynku znajduje się Muzeum Etnograficzne. Powstanie miasta Kazimierza spełniało dwie podstawowe funkcje: handlową oraz ochronną dla stolicy państwa – Krakowa, z którym sąsiadowało od północy.

Dzielnica Żydowska

W 1495 roku, decyzją króla Jana Olbrachta przesiedlono Żydów, mieszkających dotychczas w Krakowie na teren obecnej ulicy Szerokiej (dawnej wsi Bawół), tworząc na Kazimierzu tzw. miasto żydowskie (oppidum iudaeorum). W rezultacie powstała dzielnica żydowska, która oddzielona została kamiennym murem od części Kazimierza, zamieszkanej przez chrześcijan. Od tego momentu Kazimierz zyskuje przydomek „żydowski”. Dzięki temu, że przez wiele wieków rozwijał się autonomicznie, stał się bardzo ważnym ośrodkiem kultury judaistycznej w Polsce i na świecie. Miasto żydowskie na Kazimierzu obejmowało teren obecnych ulic Miodowej, Starowiślnej, św. Wawrzyńca, Wąskiej, Józefa i Nowej, a jego serce oraz centrum religijne, społeczne i kulturalne stanowiła ulica Szeroka. Powstały mykwy, czyli rytualne łaźnie oraz synagogi, których progi codziennie przekraczali ortodoksyjni Żydzi. Budowano koszerne jatki (w których można było kupić mięso), szkoły, cmentarze, oraz domy zamieszkane przez elitę ówczesnego Kazimierza – rabinów, zamożnych kupców i bankierów żydowskich. W XIX wieku natomiast Kazimierz został włączony do Krakowa jako nowa dzielnica. Zburzono mury i zasypano Wisłę, tworząc w jej miejscu ulicę Dietla. Przed II Wojną Światową w Krakowie mieszkało ok. 60 tysięcy Żydów i stanowili oni prawie 1/4 ludności miasta. Po wojnie Kazimierz opustoszał, nikt nie dbał o niegdyś tętniące życiem uliczki, instytucje czy domy modlitwy. Aż do lat dwutysięcznych, kiedy to rozpoczęła się rewitalizacja dzielnicy na dużą skalę.

Krakowskie synagogi

Obowiązkowymi punktami do odwiedzenia na Kazimierzu są synagogi, które dla Żydów od wieków były centralnymi miejscami spotkań, domami modlitwy i nauki, czy studiowania Tory i Talmudu. Zwiedzać je możemy w każdy dzień z wyjątkiem szabasu, który rozpoczyna się po zachodzie słońca w piątek, a kończy godzinę po zachodzie słońca w sobotni wieczór. Należy pamiętać, że aby wejść do synagogi, mężczyźni muszą mieć jarmułkę lub inne nakrycie głowy (np. czapkę czy kapelusz), a kobiety – bluzki zakrywające ramiona i spódnice za kolana.

Na Kazimierzu znajdują się cztery zabytkowe synagogi, które nadal są miejscami kultu i służą celom religijnym: Synagoga Remuh, Synagoga Tempel, Synagoga Kupa oraz Synagoga Izaaka Jakubowicza.

Renesansowa Synagoga Remuh z 1556 roku, zwana też Synagogą Nową, jest ważnym zabytkiem sztuki sakralnej i drugim najstarszym żydowskim domem modlitwy w Krakowie. Jej obecna nazwa pochodzi od hebrajskiego akronimu ReMU, którym określa się Mojżesza Isserlesa – wybitnego rabina krakowskiej gminy żydowskiej, rektora krakowskiej jesziwy, talmudystę i filozofa, który był jednym z największych autorytetów rabinicznych w Europie. We wnętrzu możemy podziwiać zdobione płaskorzeźby i polichromie, mieniące się tysiącami różnokolorowych barw. Po prawej stronie aron ha-kodesz znajduje się szczególne krzesło, które nigdy nie jest zajmowane. Według legendy, w tym właśnie miejscu zawsze modlił się rabin Remu, dlatego teraz na znak szacunku jego dawne miejsce pozostaje wolne.

Przy ulicy Miodowej 24 w latach 1860-1862 została wybudowana reformowana Synagoga Tempel. W jej pięknym neorenesansowym wnętrzu z domieszkami stylu mauretańskiego możemy podziwiać dekoracje, które zostały zaczerpnięte ze sztuki islamu, a polichromia sufitu – z dekoracji minbaru meczetu Ibn-Tulun w Kairze. Na uwagę zasługują unikatowe w Polsce witraże synagogalne, które przetrwały II wojnę światową. Jest ich 43 i przedstawiają motywy roślinne i geometryczne, a także gwiazdę Dawida, menorę i Świątynię Jerozolimską.

Warto również odwiedzić Synagogę Poppera wraz z żydowską księgarnią Austeria, oraz Synagogę Starą. W tej drugiej mieści się oddział Muzeum Krakowa, gdzie podziwiać można bogatą kolekcję judaików, prezentowaną na wystawie stałej, pt. Dzieje i kultura Żydów krakowskich. Ekspozycja jest podzielona na trzy działy tematyczne: synagoga, święta i obrzędy doroczne, oraz życie prywatne i rodzinne. Synagoga Stara z 1407 roku jest najstarszą bożnicą Krakowa i jedną z najstarszych w Polsce. Do 1939 roku odgrywała rolę centralnej synagogi i głównego ośrodka religijnego, kulturalnego, socjalnego oraz organizacyjnego krakowskiej gminy żydowskiej.

Synagoga Kupa, zbudowana w XVII wieku, to aktualnie główna świątynia krakowskiej gminy żydowskiej. Choć z zewnątrz może nie wyglądać imponująco, warto odwiedzić jej kolorowe wnętrze, pokryte malowidłami z początku XX wieku. Co ciekawe, pod tą polichromią znajdują się cztery inne warstwy malowideł, najstarsze pochodzące z XVII wieku! Duże zainteresowanie u polskojęzycznych turystów odwiedzających Kazimierz budzi nazwa Synagogi Kupa, która w rzeczywistości oznacza po hebrajsku skarb kahału, czyli pieniądze gminy żydowskiej, z których zbudowano synagogę. Od nazwy Synagogi wzięła się też nazwa ulicy Kupa, znajdująca się na Kazimierzu.

Kamyk na grobie

Przy ulicy Miodowej warto zwiedzić założony w 1800 roku Nowy Cmentarz Żydowski. Gdy przekroczymy bramę, dostrzeżemy pozostawione na macewach kamyki, symbolizujące tzw. micwę – obowiązek, przykazanie oznaczenia grobu, poprzez dodawanie do istniejącego dużego kamienia (macewy) małych kamyków. Zwyczaj pochodzi z czasów starożytnych, kiedy to kamienie zabezpieczały zwłoki, złożone w grobie przed zbezczeszczeniem przez zwierzęta. Na grobach Żydów ortodoksyjnych zwyczajowo nie składa się kwiatów i nie sadzi ozdobnych krzewów, gdyż zostało uznane to za pogański obyczaj. Niektórzy jednak, na miejscach spoczynku bogobojnych rabinów czy cadyków pozostawiają kwitlech – są to skrawki papieru, małe karteczki, na których zapisuje się imię matki oraz swoje, wraz z prośbą lub podziękowaniem do Boga.

Do Synagogi Remuh natomiast przylega jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Europie, założony jeszcze w 1535 roku. Pochowanych jest tam wielu wybitnych Żydów krakowskich i chociaż został zniszczony podczas II Wojny Światowej, można teraz podziwiać odrestaurowane zabytkowe macewy i nagrobki. Synagoga wraz z cmentarzem tworzą unikatowy i bezcenny zespół żydowskiej architektury i sztuki sakralnej.

Żydowskie smaki

Aby poczuć klimat żydowskiego Kazimierza warto odwiedzić Ariel – jedną z najbardziej renomowanych i cenionych restauracji, serwujących potrawy żydowskiej kuchni aszkenazyjskiej, gdzie możemy delektować się czulentem (szabasowym gulaszem mięsno-warzywnym), ziemniaczanym kuglem, pierogami galicyjskimi czy pieczenią żydowską. Na deser możemy uraczyć swe podniebienie sernikiem pascha lub charosetem – tartymi jabłkami z rodzynkami, cynamonem i miodem pitnym.

Wieczorami w restauracjach przy ulicy Szerokiej możemy posłuchać koncertów muzyki klezmerskiej, wykonywanych na żywo przez zespoły, których twórczość nawiązuje do tradycyjnych melodii, pieśni i tańców żydowskich, licznie działających niegdyś w regionie Galicji kapel żydowskich.

Odpowiednie miejsca, aby o poranku zjeść wyborne śniadania, np. meze czy szakszukę oraz potrawy kuchni izraelskiej, bliskowschodniej czy orientalnej, to np. Hamsa, Hummus Amamamusi, Ranny Ptaszek czy Cheder, w którym kiedyś znajdowała się elementarna szkoła żydowska dla chłopców.

Niezwykłym miejscem gdzie tradycja i historia przeplatają się ze współczesnością a sacrum miesza się z profanum jest restauracja Hevre. W dawnym budynku Synagogi Chewra Thilim, jedząc falafel, hummus czy kawior po żydowsku, możemy podziwiać architekturę sakralną oraz cenne polichromie naścienne, nawiązujące do scen biblijnych.

Aby doświadczyć szalonego życia imprezowego na Kazimierzu przy głośnych dźwiękach muzyki można zajrzeć do baru Eszeweria, pubokawiarni Mleczarnia, baru Singer czy pubu o nazwie Alchemia, w której do sali wchodzimy przez drzwi szafy.

Kultura żydowska dziś

Obecnie do organizacji żydowskich działających na terenie Krakowa należy około 1500 osób. Biuro Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie znajduje się przy Miodowej 27 a naprzeciwko pod adresem Miodowa 24, swą siedzibę ma Centrum Społeczności Żydowskiej (JCC). Jest to żydowskie centrum edukacyjno-kulturalne, w którym odbywają się wykłady, warsztaty i spotkania na temat judaizmu, historii i kultury oraz tradycji żydowskiej, kursy języka hebrajskiego i jidysz. Mają tam swoją siedzibę klub seniora oraz przedszkole żydowskie. Przy ulicy Dajwór 18 znajduje się Żydowskie Muzeum Galicja, w którym możemy podziwiać m.in. wystawę fotografii Chrisa Schwarza pt. Śladami Pamięci, będącą fotograficznym wspomnieniem dziedzictwa ponad 800-letniej kultury żydowskiej w Polsce.

Dobrym pretekstem do odwiedzenia Kazimierza jest Festiwal Kultury Żydowskiej w Krakowie – w ostatnim tygodniu czerwca i pierwszym tygodniu lipca (w tym roku: 28.06 – 02.07.2023) odbywają się spacery, wykłady i warsztaty, dotyczące judaizmu oraz życia żydowskiego, kursy hebrajskiego i jidysz, warsztaty tańca i śpiewu czy wycinanki żydowskiej oraz koncerty zespołów żydowskich z całego świata. Uwieńczeniem FKŻ jest wspaniały koncert na ul. Szerokiej, który jest świętem muzyki żydowskiej i symbolem obecności Żydów na Kazimierzu. Festiwal organizowany jest od 1988 roku.